Kambodża. Doktorat
z cierpliwości
Język tego Bloga
Słowo wyjaśnienia
Khmerskie obyczaje i język bardzo różnią się od języków ludzi zachodniej kultury, w tym polskiej. Wiele naturalnych dla Polaków rzeczy oraz idei nie ma odpowiedników w języku Khmerów, i vice versa. Niesłychana elastyczność języka polskiego pozwala spolszczyć niemal każde obce słowo. Jestem miłośnikiem igrania ze słowami i mieszania języków, dla swojej zabawki spolszczam więc obcojęzyczne frazy. W przypadku języka khmerskiego jest to jednak niezbędne.
Â
Język polski nie zna takich liter i nie ma takich dźwięków, którymi można by, choćby w przybliżeniu, wyrazić nieznane nam dźwięki języka khmerskiego. Spolszczanie czy zangielszczanie khmerskich słów powoduje tak głęboką ich deformację, że Khmerzy nas nie zrozumieją. Wychodzę z założenia, że to polski Czytelnik ma rozumieć ten blog, dlatego spolszczam wymowę khmerskich słów, lecz uprzedzam, że użycie ich w takiej formie w Kambodży może okazać się daremnym.
Â
Kontekst – w wielu jÄ™zykach i kulturach Azji kontekst okreÅ›la znaczenie sÅ‚owa lub frazy. OczywiÅ›cie dzieje siÄ™ to w każdym jÄ™zyku. Ale! Podczas gdy w kulturach zachodnich wydaje siÄ™, że w użyciu jest wiele sÅ‚ów i kontekst uzupeÅ‚nia, precyzuje komunikat, w Azji PoÅ‚udniowo-Wschodniej jest znacznie mniej sÅ‚ów, ale ich znaczenie lub sens może caÅ‚kowicie zmienić siÄ™ w zależnoÅ›ci od kontekstu.
​
Tuk-tuk – typowy w Kambodży i sÄ…siednich krajach Å›rodek transportu, na który skÅ‚ada siÄ™ zazwyczaj pojazd pociÄ…gowy (motor, skuter) i dwukoÅ‚owa gondola.
​
Tuktukarz – zamiast kierowca tuk-tuka, jak polski dorożkarz.
​
BÄ…kinkÄ…Å„ski – pochodzÄ…cy lub zwiÄ…zany z centralnÄ… dzielnicÄ… Phnom Penh, Boeung Keng Kang, co na moje ucho muzyka klasycznego brzmi mniej wiÄ™cej: BÄ… Kin KÄ…
​
Expat – skrót od expatriate: imigrant zarobkowy, rezydent. To kolonialne okreÅ›lenie miaÅ‚o odróżniać imigranta zarobkowego od rezydenta, który przybyÅ‚ pomagać, budować, tworzyć, przewodzić. Expaci to osoby na wysokich i wyspecjalizowanych stanowiskach (nauczyciel, inżynier, profesor, dyrektor, menedżer).
​
TytuÅ‚owanie osób: w Kambodży nie ma dokÅ‚adnych odpowiedników zwrotów „pan, pani”. Stosuje siÄ™ zwroty „starsza siostro”, „mÅ‚odsza siostro”, „starszy bracie”, „mÅ‚odszy bracie”; do osób znacznie starszych mówimy „wujku”, „ciociu”. WystÄ™puje również charakterystyczne dla Azji Wschodniej rozdzielenie na okreÅ›lenia formalne oraz nieformalne, a w pewnych sytuacjach (np. przed królem, księżniczkÄ…) używa siÄ™ wyÅ‚Ä…cznie specjalnych zwrotów.
​
Bong – zwrot do osoby od nas starszej lub wyższej rangÄ…. Nie okreÅ›la on pÅ‚ci. Wyraża szacunek i stosowany jest uniwersalnie (sklep, targ, hotel, praca). Aby okazać podstawowÄ… uprzejmość, można zwracać siÄ™ tym sÅ‚owem do wszystkich oprócz dzieci (dla turystów). W sytuacjach formalnych stosuje siÄ™ inne okreÅ›lenia. Warto jednak być wyczulonym na uczucia drugiej osoby. TytuÅ‚ujÄ…c jÄ… bong sugerujemy, że jest starszÄ… od nas, choć może wcale takÄ… siÄ™ nie czuje. Szczególnie kobiety bywajÄ… wrażliwe w tej kwestii. Jest interesujÄ…cy szczegóÅ‚, którego można nie poznać, jeÅ›li nie czyta siÄ™ tego Bloga. W Kambodży małżeÅ„stwa wciąż kojarzone sÄ… przez rodziców. Znam wspóÅ‚czesne mÅ‚ode Khmerki oraz Khmerów, którzy przed Å›lubem spotkali siÄ™ np. dwukrotnie, w otoczeniu starszyzny rodzinnej. Oni również tytuÅ‚ujÄ… siÄ™ nawzajem mianem bong (starsza z osób w zwiÄ…zku) oraz oun (mÅ‚odsza osoba w zwiÄ…zku). Wówczas, zgodnie z nowym kontekstem, po Å›lubie obydwa te sÅ‚owa znaczÄ…… kochanie…
​
Oun – okreÅ›lenie osoby mÅ‚odszej wiekiem, rangÄ… itp., używane wobec kobiet oraz mężczyzn. Można użyć wskazujÄ…cych pÅ‚eć oun broh, mÅ‚odszy brat/cie, oraz oun srey, mÅ‚odsza siostra/o. Trzeba wykazać siÄ™ wyczuciem, może nawet przewrażliwieniem na punkcie tego piÄ™knego, choć niebezpiecznego okreÅ›lenia, ponieważ użycie zwrotu z oun wobec kogoÅ› starszego, ważniejszego, lub wystarczajÄ…co dojrzaÅ‚ego i dostojnego, by go tytuÅ‚ować bong, może urazić czyjeÅ› uczucia. Oun to również okreÅ›lenie mÅ‚odszego z małżonków (patrz: opis sÅ‚owa bong). Ale, jak zawsze!, khmerskie sÅ‚owa majÄ… wiele otwartych i skrytych znaczeÅ„, o czym wiedzÄ… tylko moi Czytelnicy. W kulturze khmerskiej, w której nie prawi siÄ™ komplementów otwarcie, a przynajmniej nie w ewidentny, niezawoalowany sposób, czasami użycie oun może stać siÄ™ przemyconym miÄ™dzy sÅ‚owami komplementem na temat czyjegoÅ› wyglÄ…du. Jak ze wszystkim, czego nie rozumie siÄ™ dogÅ‚Ä™bnie, należy być ostrożnym. Tradycyjni Khmerzy i Khmerki czÄ™sto tytuÅ‚ujÄ… tym sÅ‚owem pracowników sklepów, punktów usÅ‚ugowych czy kelnerów, bez wzglÄ™du na wiek; i owszem, ma to na celu podkreÅ›lenie kto jest szefem, choć w relacjach handlowych nadal jest to wystarczajÄ…co grzecznym.
​
Bong broh – broh oznacza brat. Bong broh to korespondujÄ…ce z polskim „proszÄ™ pana” okreÅ›lenie znaczÄ…ce „starszy brat/cie”.
​
Bong srey – srey oznacza kobieta, a w niektórych zwrotach – siostra. Bong srey sensem przypomina nasze „proszÄ™ pani” – „starsza siostra/o”.
​
Okun jran – (czyt. okun ćran), dziÄ™kujÄ™ bardzo. Okun – dziÄ™ki. Jran – wiele. Bliżej zatem temu okreÅ›leniu do niemieckiego vielen Dank.
​
Zachód i CzÅ‚owiek Zachodu, barang – krótko mówiÄ…c każdy ma swój Zachód. Z polskiej perspektywy Zachodem sÄ… leżące na zachód od nas kraje, które kojarzÄ… siÄ™ nam z wyższym poziomem życia. W Kambodży CzÅ‚owiek Zachodu, Westerner, po khmersku barang, to w zasadzie każda osoba biaÅ‚a. Z kambodżaÅ„skiego punktu widzenia barang to zarówno Ukrainiec, Grek, Irlandczyk, Szwed, ale też biaÅ‚y Amerykanin, Kanadyjczyk i mieszkaniec Republiki PoÅ‚udniowej Afryki; do tej grupy zaliczajÄ… siÄ™ też Australijczycy i inni. Umieszczenie wszystkich nas w jednym worku wzbudza wciąż moje zadziwienie. Z drugiej strony bezustannie spotykam Westernersów, którzy nie widzÄ… różnic miÄ™dzy TajwaÅ„czykami, BirmaÅ„czykami, JapoÅ„czykami i Indonezyjczykami, a sÄ… to narody tak niebywale różne kulturowo (nie tylko pomiÄ™dzy sobÄ…, ale nawet wewnÄ™trznie!), że zaryzykowaÅ‚bym stwierdzenie, iż Europa nie posiada tak skrajnych różnic. Z tego, co wiem, osoby nie bÄ™dÄ…ce biaÅ‚ymi, choćby urodziÅ‚y siÄ™ i wychowaÅ‚y w części Å›wiata uważanej w Kambodży za Zachód, okreÅ›lane sÄ… odrÄ™bnie. Wydaje mi siÄ™, że ma to swojÄ… ukrytÄ… historiÄ™. Barang dosÅ‚ownie znaczy Francuz/francuski. Kambodża byÅ‚a koloniÄ… francuskÄ… (formalnie byÅ‚ to protektorat, ale jaka to różnica?). OkreÅ›lenie to przeniosÅ‚o siÄ™ na wszystkich przybyszów z Zachodu, którzy nie byli znanymi tu od dwóch tysiÄ…cleci Indusami, lub Arabami.
​
Sok sobay – (czyt. sok sobaj) pozdrowienie towarzyszÄ…ce powitaniu i pożegnaniu. SÅ‚owa sok i sobay trudno dokÅ‚adnie przetÅ‚umaczyć, bo każdy zapytany Khmer powiedziaÅ‚ mi o ich sensie coÅ› innego. Ich znaczenie mieÅ›ci siÄ™ pomiÄ™dzy: dobrze, zdrowy, szczęście, pokój, Å›wietnie. Sok sobay peÅ‚ni podobnÄ… funkcjÄ™ do brytyjskiego zwrotu how do you do?, na który odpowiada siÄ™ dokÅ‚adnie tymi samymi sÅ‚owy bez tÅ‚umaczenia czy mamy siÄ™ znakomicie, czy wprost przeciwnie. WitajÄ…c siÄ™ w Kambodży, honorujemy drugÄ… osobÄ™ odpowiednim dla pory dnia powitaniem i, unoszÄ…c ton gÅ‚osu jak robimy to w jÄ™zyku polskim, pytamy sok sobay?, jak siÄ™ masz? Nasz rozmówca odpowiada pozdrowieniem i dodaje sok sobay!, mam siÄ™ Å›wietnie! Przy pożegnaniu wszyscy żegnajÄ…cy siÄ™ znów mówiÄ… sok sobay! W tym kontekÅ›cie fraza staje siÄ™ życzeniem wszystkiego dobrego! Generalnie w sÅ‚owach sok i sobay chodzi o to, Å»E DOBRZE. Co dobrze? Po prostu dobrze i koniec!
​